Εφηβεία και Σεξουαλικότητα

Δρ. Συμβουλευτικής - Εκπαιδευτικού
Υπευθύνου Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων
Δ΄ Δ.Δ.Ε. Αθήνας

*Εισήγηση στην Ημερίδα για γονείς,
που έγινε στο 6^ο Γυμνασίου Ν. Σμύρνης (17 Φεβρουαρίου 2008).

Η εφηβεία μπορεί να ορισθεί ως μια μεταβατική φάση ανάμεσα στην παιδική και στην ώριμη ηλικία. Αρκετοί είναι εκείνοι που χαρακτηρίζουν την εφηβεία σαν την πιο κρίσιμη και την πιο περίπλοκη περίοδο της ζωής του ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια της σημειώνονται ραγδαίες μεταβολές στο βιοσωματικό, στο νοητικό, στο συναισθηματικό και τον κοινωνικό τομέα της ζωής του νεαρού μαθητή, ενώ ο νέος προσπαθεί για πρώτη φορά στη ζωή του να διαμορφώσει την ταυτότητα του. Κυρίαρχο και βασικό ρόλο για την προσωπικότητα του έχει και η ανακάλυψη της σεξουαλικής του ταυτότητας.

Η διαμόρφωση της ταυτότητας είναι αποτέλεσμα της βιοσωματικής, συναισθηματικής, νοητικής και κοινωνικής του ωρίμασης. Ο ψυχαναλυτής Erik Erikson[1], πίστευε ότι αποτελεί βασικό στοιχείο της εφηβείας. Σύμφωνα με τη θεωρία του κάθε έφηβος διέρχεται από μια κατάσταση κρίσης της «ταυτότητας», μέχρις ότου ανακαλύψει τον πραγματικό εαυτό του. Άλλωστε ο αναπτυξιακός στόχος της εφηβείας είναι η κατάκτηση της ταυτότητας του εαυτού, που κυριολεκτικά μεταμορφώνει τον έφηβο, τον κάνει να γίνει άλλος άνθρωπος.[2] Κάθε έφηβος βιώνει μια σύγκρουση ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, αφού άλλοτε αντιμετωπίζεται ως παιδί και άλλοτε ως ενήλικος. Ο ίδιος όμως δεν έχει αποσαφηνίσει μέσα του τους κοινωνικούς ρόλους ούτε έχει καταλήξει στο ποιος είναι και τι θέλει.[3]

Ο έφηβος καλείται να διαμορφώσει μια ενιαία και σταθερή εσωτερική εικόνα για τον εαυτό του ως πρόσωπο και για το ρόλο που θα διαδραματίσει μέσα στην κοινωνία. Ο έφηβος με απλά λόγια καλείται να κάνει τις επιλογές του και να τις ακολουθήσει. Οι επιλογές αυτές έχουν να κάνουν και με την ερωτική συμπεριφορά αλλά και άλλα φλέγοντα θέματα ζωής, όπως σπουδές, εργασία, διαπροσωπικές σχέσεις, οικογένεια, ηθική τάξη κ.α.

Η κατακτημένη ταυτότητα ολοκληρώνεται όταν καταφέρει ο έφηβος να σταθεροποιήσει τις διάφορες πτυχές της ζωής του, ώστε να μην έχει αμφιβολίες για τη σεξουαλική, την κοινωνική, την επαγγελματική του ταυτότητα και άλλα βασικά στοιχεία, που συνθέτουν την προσωπική του ζωή. Πώς όμως μπορούμε γονείς και εκπαιδευτικοί να οδηγήσουμε τους εφήβους μας στην κατάκτηση μιας υγιούς σεξουαλικότητας; Φυσικά μέσα από την αγωγή.

Η σεξουαλική αγωγή των εφήβων από τους ενηλίκους

Ο τρόπος που απευθύνονται οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί στους εφήβους όσον αφορά τη σεξουαλικότητά τους πρέπει να χαρακτηρίζεται από διακριτικότητα, εξατομίκευση και σεβασμό. Οφείλουμε να σκεφτόμαστε πολύ σοβαρά και μετά να μιλάμε γι’ αυτά τα θέματα. Όσοι γνωρίζουν πολλά να ξέρετε ότι μιλούν και λιγότερο. Η αυτάρκεια και η αυταρέσκεια σε τέτοιου είδους θέματα αποβαίνει επικίνδυνη και αντιπαιδαγωγική. Οι θέσεις της επιστήμης θα παρουσιαστούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην προσβάλλονται, οι επικρατούσες αντιλήψεις περί ηθικής. Από την άλλη όμως δεν πρέπει να πληγωθεί εκείνη η μερίδα των νέων που για λόγους κοινωνικούς, οικογενειακούς έχουν κάνει συγκεκριμένες επιλογές. Ακόμη οι αξίες της οικογένειας στην οποία μεγαλώνουν οι νέοι θα πρέπει να γίνονται σεβαστές, αρκεί βεβαίως να μην υπάρχει προσβολή της προσωπικότητας του εφήβου ή και κακοποίηση.

Είναι καλό οι απορίες των εφήβων στα θέματα αυτά να αντιμετωπίζονται με ανοχή και παραδοχή. Στο θέμα αυτό πρέπει να αποφεύγονται οι γενικεύσεις όσο και η προσωπική υποκειμενική εμπειρία του καθενός. Δεν πρέπει οι ενήλικες να προβάλλουμε τη δική μας σεξουαλικότητα στους εφήβους. Για παράδειγμα γονείς που είχαν υποστεί καταπίεση σ’ αυτό τον τομέα ενδέχεται να είναι εξαιρετικά επιτρεπτικοί στα παιδιά τους χωρίς να τους βάζουν όρια και να τους καθοδηγούν. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που φθάνουν στο άλλο άκρο στην επιβολή αυστηρού ελέγχου και απαγορεύσεων στους εφήβους λόγω δικών τους δυσκολιών. Και οι δύο ομάδες γονέων είναι παραδείγματα προς αποφυγήν.

Η διαφυλική αγωγή, στο Σχολείο οφείλει να έχει ενισχυτικό, υποστηρικτικό και συμβουλευτικό ρόλο. Είναι προτιμότερο κάποιες απορίες πιο ειδικές να απαντιούνται ατομικά και όχι μέσα στην τάξη. Εμείς οι εκπαιδευτικοί κάποιες φορές είναι καλύτερα όταν δεν γνωρίζουμε καλά να σιωπούμε για να μη πληγώσουμε ή να επηρεάσουμε αρνητικά τους νέους.

Για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην Ελλάδα θα σημειώσω κάποια σημαντικά βήματα. 1^ο βήμα: Η διοργάνωση Διεπιστημονικού Συμποσίου το 1979 στην Αθήνα από τον κ. Ιωάννη Δανέζη και την Ελληνική Εταιρεία Ευγονικής και Γενετικής του Ανθρώπου. Και στη συνέχεια έκδοση βιβλίου σε επιμέλεια α) του Α. Μ. Σταυρόπουλου (επιμέλεια) Η σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση, Αθήνα 1982 (330 σ.)

Δεύτερο σημαντικό βήμα η διοργάνωση από τον Καθηγητή της Εξελικτικής Ψυχολογίας κ. Ιω. Παρασκευόπουλο ενός διεπιστημονικού Σεμιναρίου για Εκπαιδευτικούς με θέμα: Διαφυλικές Σχέσεις. Τα Πρακτικά αυτών των Σεμιναρίων κυκλοφορήθηκαν σε δύο τόμους (Τόμος Α΄ 1985 και Β΄ 1986) Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Και οι δύο τόμοι περιέχουν συνολικά 100 διαλέξεις-εισηγήσεις διακεκριμένων Ελλήνων ακαδημαϊκών-ερευνητών, οι οποίες έγιναν στα πλαίσια σεμιναρίου για την κατάρτιση ειδικευμένων εκπαιδευτικών στελεχών στα θέματα της σεξουαλικής αγωγής και της ισότητας των δύο φύλων. Στους δύο τόμους προτείνεται ένα μοντέλο για μια άμεση και αποτελεσματική εισαγωγή της διαφυλικής αγωγής στα σχολεία.

Εν συνεχεία έχουμε αξιόλογες προσπάθειες για τη Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση των παιδιών στο Σχολείο. Κάποιες απέτυχαν είτε γιατί δεν είχαν τη συναίνεση της κοινής γνώμης, είτε γιατί δεν υπήρχαν οι εκπαιδευτικοί φορείς, οι οποίοι θα τις υποστήριζαν με επιστημονική επάρκεια. Ο θεσμός της Αγωγής Υγείας στα Σχολεία έδωσε τη δυνατότητα σε περιορισμένη έκταση να εισαχθεί η Σεξουαλική Αγωγή στα Σχολεία. Πρόκειται για Προγράμματα που οργανώνονται μετά την ολοκλήρωση των μαθημάτων στα Σχολεία από Εκπαιδευτικούς του Σχολείου που εκπαιδεύονται συνεχώς. Την προσπάθεια αυτή στηρίζει εκτός από το Υπουργείο Υγείας και το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας.

Η σεξουαλική αγωγή ξεκινάει από το σπίτι και από την οικογένεια, αρχίζει από τον τρόπο που ζει ο γονιός τη συναισθηματική σχέση του με το παιδί μέσα στην οικογένεια και όχι μέσα από βιβλία ανατομίας. Αυτό που προέχει είναι η ποιότητα της επικοινωνιακής και συναισθηματικής σχέσης του παιδαγωγού με τον έφηβο. Ο τρόπος που μιλάμε για το σύντροφο μας, η τρυφερότητα που βλέπουν τα παιδιά στο πρόσωπο μας για τον άλλο σύντροφο είναι το καλύτερο μάθημα. Δεν χρειάζονται μόνο γνώσεις, κυρίως είναι ανάγκη να μεταδώσουμε μία ορθή στάση ζωής. Αν ο γονιός υποτιμά το σύντροφο του ή το άλλο φύλο, ήδη έχει δώσει το χειρότερο μάθημα στο παιδί του. Αντίθετα, αν το ζευγάρι ζει με τρυφερότητα τη σχέση του και σε ατμόσφαιρα αλληλοσεβασμού, έχει κάνει τα καλύτερα μαθήματα συναισθηματικής αγωγής στα παιδιά του. Τους νέους τους διαπαιδαγωγούμε με το παράδειγμα μας και όχι με τα λόγια μας.

Το σεξ στην εφηβεία δεν πρέπει να είναι βιαστική υπόθεση. (Εδώ μνημονεύω την πολύ αξιόλογη προσπάθεια της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων Αγλ. Κυριακού όπου στο 1^ο τεύχος της σειράς «Τι συμβαίνει στην εφηβεία» στην 4^η σελίδα έχει 10 λανθασμένους λόγους για να μην ξεκινούν νωρίς οι έφηβοι τη σεξουαλική δραστηριότητα). Το ίδιο φαίνεται να πιστεύουν οι περισσότεροι ειδικοί επιστήμονες σήμερα.. Απομονώνω κάποιες φράσεις από Ημερίδα[4] για το ίδιο θέμα που οργάνωσε ο Δρ. Θάνος Ασκητής, ο οποίος σημείωσε: «Όσο πιο ώριμος είναι ο νέος τόσο καλύτερα… Το σεξ στην εφηβεία δεν πρέπει να είναι μια βιαστική υπόθεση. Στη βιασύνη φαίνεται να υπάρχει καταδυνάστευση και αγωνία, που είναι παράγοντες αρνητικοί. Έχουν άλλωστε 70 χρόνια μπροστά τους για να το χαρούν».

Οι γονείς μετά τα 11 χρόνια του παιδιού πρέπει να εφαρμόζουν ένα σχέδιο συμπεριφοράς που να στηρίζεται στο συνεχή διάλογο μαζί του. Μία καλή απάντηση του γονιού στις ερωτήσεις του εφήβου είναι: «Εσύ τι πιστεύεις και τι έχεις σκεφθεί γι’ αυτό;» Ο διάλογος αυτός θα συνοδεύεται από αρχές, θέσεις και όρια που θα συμφωνούν και οι δύο πλευρές. Η υπεύθυνη συμπεριφορά του ενήλικα παιδαγωγού συνίσταται στην ικανότητα του πρώτα πρώτα να ακούει τον έφηβο και ανάλογα είτε να δίνει απαντήσεις που να τον σέβονται, είτε να σιωπά είτε και να παραπέμπει σε άλλους πιο ώριμους και πιο ειδικούς.

Οι έφηβοι είναι φυσιολογικό συχνά να μην απαντούν ή να μη θέλουν να συζητήσουν κάποια θέματα μαζί μας. Ο γονιός και ο παιδαγωγός ρωτάει και ενδιαφέρεται, όμως είναι καλό να μην δίνει την εντύπωση ότι ανακρίνει τον έφηβο. Άλλωστε όπως έχει ειπωθεί, η εφηβεία έχει κρυφό περιεχόμενο. Με το να μεταδίδουμε δικές μας εμπειρίες για τη ζωή, που αντανακλούν την σεξουαλικότητα των ενηλίκων συμβαίνει αρκετές φορές να γκρεμίζει τον όμορφο ρομαντισμό και το όνειρο που ζουν οι έφηβοί μας. Δεν αρκεί οι ενήλικες γιατροί, εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, γονείς κ.α. που μιλάμε με τους νέους να έχουμε μόνο γνώσεις για τα θέματα αυτά. Κυρίως πρέπει να προσπαθούμε να έλθουμε στη θέση τους, να τους καταλάβουμε, «να μπούμε στα παπούτσια τους», όπως θα έλεγε και ο πατέρας της συμβουλευτικής ο Κ. Ρότζερς.

Συμβαίνει κάποιες φορές με μας τους γονείς, χωρίς να το αντιληφθούμε, να ζητούμε την επιβεβαίωση του γονεϊκού μας ρόλου πιεστικά από την έκβαση των σεξουαλικών σχέσεων των παιδιών μας. Οφείλουμε όμως να γνωρίζουμε ότι ο κάθε έφηβος ωριμάζει με τους δικούς του ρυθμούς. Πρέπει να αποφεύγονται χειρισμοί που είναι αποτέλεσμα της γονεϊκής υπερπροστασίας που κάνει τους γονιούς να σκέφτονται, να μιλάνε και να αποφασίζουν για τον έφηβο χωρίς εκείνος να το γνωρίζει ή να το επιθυμεί. Ακόμη να διαβάζουν ημερολόγια, να παρακολουθούν τα τηλέφωνα κ.ά. Κυρίως πρέπει ο έφηβος να πάρει το μήνυμα: «Παιδί μου σε εμπιστεύομαι και σέβομαι την κρίση σου».

Όσον αφορά τη Σεξουαλική Αγωγή, στο Σχολείο είναι πολύ σημαντικό να διδάσκεται η λειτουργία της ανθρώπινης αναπαραγωγής και να περιγράφεται η φυσιολογία της σεξουαλικής λειτουργίας. Όμως αυτό και μόνο δεν οδηγεί σε μία ευχάριστη σεξουαλικότητα. Δεν πρέπει η Σ.Α. να εξαντλείται στην ανατομία, σε τεχνικές και προστατευτικά βοηθήματα (για την αντισύλληψη τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και το AIDS). Έτσι υποβαθμίζουμε το σεξ σε κάτι διαδικαστικό. Χρειάζεται, πλέον, να ανοιχτούμε και να προβληματιστούμε γύρω από τη σεξουαλική συναισθηματικότητα. Οι περισσότερες έρευνες σήμερα δείχνουν ότι οι νέοι έχουν ανάγκη να εντάξουν τον εαυτό τους σ’ αυτή τη σχέση που προσδοκούν. Χρειάζονται δηλαδή μία αγωγή της συναισθηματικής σχέσης. «Να μάθουν να αποδέχονται τα συναισθήματά τους, τις συγκινήσεις τους και να διακρίνουν τις μη σεξουαλικές σχέσεις από αυτή καθ’ εαυτή τη σεξουαλική σχέση»[5].

[1] Erik Erickson, Identity: Youth and crisis. New York: W.W. Norton 1968, του ιδίου, Η παιδική ηλικία και η κοινωνία, Εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 1990, σ.273-276 και 291-419.

[2] Πρβλ. Δ. Κυριαζή - Π. Σακελαρόπουλου, Ο Έφηβος είναι ο άλλος; Κλινικές ελληνικές εικόνες, στο συλλογικό τόμο: Ο Έφηβος και η Οικογένεια, δυο συμπόσια, Επιμέλεια Α. Δοξιάδη Τριπ – Ε. Ζαχαρακοπούλου, Εκδ. Βιβλ. της Εστίας, Αθήνα 1985.

[3] Reimer Jensen, Η ανάπτυξη της ταυτότητας κατά την Εφηβεία, στο συλλογικό τόμο: Εφηβεία, ένα μεταβατικό στάδιο σ’ ένα μεταβαλλόμενο κόσμο, Επιμέλεια Ι. Τσιάντης κ.α., Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998.

[4] Ημερίδα με θέμα «Σεξουαλικότητα και Εφηβεία», Ξενοδοχείο Κάραβελ (Αθήνα) στις 09/02/2008. Βλ. και βιβλίο του Θ. Ασκητή με τίτλο: Η σεξουαλική αφύπνιση της εφηβείας, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1997.

[5] Tony Anatrella, Το ξεχασμένο σεξ, μετάφραση Μαρία Καββαδία, Εκδ. Λύχνος, Αθήνα 1992 σ. 472.